Γνωρίζοντας το Αρχείο Νικολάου Λούρου

Καθηγητής Αθανάσιος Διαμαντόπουλος, MD, Ph.D., MBA,

Νεφρολόγος / Αρχαιολόγος

Αντιπρόεδρος Ιδρύματος Λούρου,

Υπεύθυνος του Αρχείου.

 20/12/2024

Το κείμενο αυτό συνοψίζει την εργασία που καταβλήθηκε για την ταξινόμηση του Αρχείου Νικολάου Λούρου, κτήματος του Ιδρύματος Ιστορίας της Ιατρικής: Νικόλαος Λούρος. Θα υπενθυμίσω τώρα τα αισθήματα του σημερινού Διοικητικού Συμβουλίου με Πρόεδρο τον Καθηγητή Κωνσταντίνο Τρομπούκη, Αντιπρόεδρο τον συγγραφέα του κειμένου, Γενικό Γραμματέα τον Καθηγητή Στέφανο Γερουλάνο και Μέλος τον εκάστοτε Κομήτορα της Ιατρικής Σχολής Αθηνών. Όταν κληρονομήσαμε τόσο το Ίδρυμα όσο και το Αρχείο ήταν μια επαχθής κληρονομιά πράγματι! Το διαμέρισμα ήταν κατερειπωμένο και αντιμετωπίσαμε ένα «βουνό» από 43 τεράστια χαρτοκιβώτια γεμάτα χαρτιά, φωτογραφίες, βιβλία σημειώσεων, όλα μπερδεμένα. Δεν ξέραμε τι να κάνουμε με αυτό το εμπόδιο που κάλυπτε όλο το δάπεδο ενός μεγάλου δωματίου. Έτσι, το αποθέσαμε «προσωρινά» στο μεγάλο σαλόνι και ξεκινήσαμε την αναπαλαίωση από τα υπνοδωμάτια. Και πάλι, το ίδιο «βουνό» μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης όπου υπηρετούσε ως Επίκουρος καθηγητής ο πρόεδρός μας Κώστας Τρομπούκης και του δόθηκε κάποια αποθήκη. Αργότερα, αναβαθμίστηκε σε Αναπληρωτή καθηγητή και μετακόμισε στα Ιωάννινα. Μαζί του τα 43 κιβώτια επέστρεψαν στην Αθήνα. Ωστόσο, κανένα μέρος για αυτά, και το διαμέρισμα των παλιών υπηρετών στο δώμα χρησιμοποιήθηκε ως στρατόπεδο προσφύγων. Επειδή το τελευταίο ήταν εγκαταλελειμμένο, αποφασίστηκε μετά από τρία χρόνια να ανακαινιστεί. Ως εκ τούτου, τα κιβώτια μεταφέρθηκαν για άλλη μια φορά στην τραπεζαρία στον κάτω όροφο. Σε εκείνο το σημείο σκέφτηκα «φτάνει πιά» και ανέλαβα να διαβάσω χονδρικά το περιεχόμενο και να το ταξινομήσω, προσπαθώντας επίσης να βρω για αυτό έναν κατάλληλο χώρο ανάπαυσης. Και τότε αποκαλύφθηκε ένα θησαυροφυλάκιο. Δεκάδες χιλιάδες χειρόγραφες, δακτυλογραφημένες, τυπωμένες σελίδες, φωτογραφίες, εφήμερα όλα μισο-ταξινομημένα από την αείμνηστη κ .Φωτεινή Κώτση. Ήταν για δεκαετίες η θρυλική πιστή γραμματέας του Λούρου την οποία εμπιστευόταν σε κάθε πτυχή της δράσης του. Ήταν το alter ego του. Και φύλαγε όλα τα χαρτιά του κ.λπ. στη μικρή σπηλιά της, στο υπόγειο αυτού του διαμερίσματος του Λούρου. Και τι ήταν για αποθήκευση; Ο αείμνηστος Λούρος κρατούσε κυριολεκτικά τα πάντα και άλλα τινά. Από όλα τα γράμματα της μητέρας του προς αυτόν γεμάτα στοργής και οδηγιών από το 1916 μέχρι το θάνατό της, στην αλληλογραφία του με βασιλείς και επιφανείς πολιτικούς, γίγαντες της επιστήμης και των τεχνών, ασθενείς και συναδέλφους από την Ελλάδα, τη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ, τη Γαλλία, μέχρι τα εισιτήρια των λεωφορείων, τα μενού των εστιατορίων τα προγράμματα θεατρικών παραστάσεων. Και τόμοι και τόμοι επιστημονικών άρθρων, χειρόγραφα για ογκώδη βιβλία προς έκδοση, διαλέξεις σε κάθε υψηλή ή και ταπεινή συγκέντρωση. Και ταινίες πρωτοποριακές, για την εποχή εκείνη, χειρουργικές επεμβάσεις, αποδείξεις των εξόδων του, τηλεφωνικοί λογαριασμοί, προσκλήσεις για κάθε κοινωνική εκδήλωση. Διαβάζοντας όλα αυτά, η ζωή σχεδόν ενός αιώνα επανέρχεται στη ζωή. Η εθιμοτυπία του Σωστού πρωτοκόλλου της Αυλής συνυπήρχε με ένα «ευχαριστήριο σημείωμα» σε έναν περιστασιακό αγρότη που του έστειλε ως χριστουγεννιάτικο δώρο μια γαλοπούλα. Πολυάριθμα νομοσχέδια κατά τη διάρκεια της θητείας του ως Υπουργού Παιδείας συγκρούστηκαν με συστατικές επιστολές για τους υπηρέτες του. Συνολικά, καταλογογραφήσαμε 300 σελίδες με τίτλους των αποθηκευμένων εγγράφων του και ορισμένοι τίτλοι αντιστοιχούσαν σε εκατοντάδες σελίδες. Παραδόξως, δεν αποθηκεύτηκε ούτε μία επιστολή ανάμεσα σε αυτόν και την πρώτη σύζυγό του, Λιλίκα Χρηστομάνου – απόγονο της παλιάς αριστοκρατικής οικογένειας Μπενιζέλων, ή τη δεύτερη, την αγαπημένη του Ιωάννα Μητσοτάκη, κόρη του πολύ πλούσιου εμπόρου κρασιού από την Κωνσταντινούπολη και το Λονδίνο και τελική δωρήτρια του Ιδρύματός μας. Ωστόσο, υπήρχαν μερικά άτακτα ερωτικά σημειωματάκια μιας εξωσυζυγικής σχέσης με τη μυστηριώδη κυρία L.F. Ο Λούρος δεν τήρησε τη ρήση του Frederick Forsyth: «Μην εμπιστεύεστε τίποτα στο χαρτί, και σίγουρα όχι σε έναν υπολογιστή ή ένα κινητό τηλέφωνο. Κρατήστε το στο κεφάλι σας. Είναι ο μόνος ιδιωτικός χώρος που μας έχει απομείνει». Καταγράφοντας όλα αυτά μας δόθηκε την ευκαιρία για καλοπροαίρετο κουτσομπολιό. Επειδή τα προσωπικά αρχεία αντικατοπτρίζουν όχι μόνο τι κάνει ή σκέφτεται ένα άτομο, αλλά ποιος είναι, πώς οραματίζεται και βιώνει τη ζωή του.

Συνοψίζοντας, ξεθάψαμε από το Αρχείο ένα χρυσωρυχείο πληροφοριών σχετικά με την καταγωγή του, τον πατέρα και τη μητέρα του, τα πρώτα του χρόνια ως φοιτητή στη Γερμανία και την Ελβετία, την καριέρα του στην Ελλάδα, τη ζωή του ως καθηγητή, ως κλινικό ιατρό, ως άνθρωπο της κοινωνίας, ως ονειροπόλο, ως άνθρωπο των γραμμάτων και των τεχνών, ως γιατρό της βασιλικής οικογένειας, την προσωπική του ζωή, τη κληρονομιά του (Σπίτι, Αρχείο)

Αλλά για να ξεθάψεις οτιδήποτε απαιτεί πολύ σκάψιμο. Για ώρες, για μέρες, για μήνες. Όχι μόνος. Ελέω Θεού, συνεργάτης εμφανίστηκε στο πρόσωπο του φιλόλογου κ. Χρήστου Μαρίνη. Αρχικά απασχολούμενος από το Ίδρυμα με ωρομίσθιο, σιγά-σιγά και οι δύο μας γοητευτήκαμε τόσο πολύ από το περιεχόμενο του Αρχείου που συνεργαστήκαμε ως ομάδα δύο ατόμων με ενθουσιασμό και αντοχή. Γιατί, όπως είχε πει ο Τζώρτζ Έλιοτ «Είναι δύσκολο να πιστέψουμε για πολύ καιρό μαζί ότι οτιδήποτε "αξίζει", εκτός αν υπάρχει κάποιο μάτι για να ανάψει από κοινού με το δικό μας, κάποια σύντομη λέξη που προφέρεται πού και πού για να υπονοήσει ότι αυτό που είναι απείρως πολύτιμο για εμάς είναι ομοίως πολύτιμο για ένα άλλο άτομο». Έτσι, όπως ο Ροβινσώνας Κρούσος με τον Παρασκευά, εργαστήκαμε για ατελείωτες περιόδους στο έρημο νησί των Αρχείων, αγωνιζόμενοι για την επιβίωση, όχι του εαυτού μας, αλλά των ανεκτίμητων πληροφοριών που φυλάσσονταν στο Αρχείο. Σχεδόν στο τέλος του έργου μας εμφανίστηκε ένα έγγραφο που εξέφραζε την προσδοκία του αείμνηστου Λούρου για την τύχη του Αρχείου του.
Ήταν ένα γράμμα προς την κ. Φωτεινή Κώτση, την αφοσιωμένη γραμματέα του, γραμμένο το 1967. Σε αυτό την ικετεύει να συγκεντρώσει όλα τα έγγραφά του και άλλα έγγραφα που ήταν αποθηκευμένα στο γραφείο της, στη γραφείο του στο νοσοκομείο «Αλεξάνδρα» και το ιδιωτικό του σπίτι, προβλέποντας ότι θα βοηθήσουν τους μελλοντικούς ερευνητές. Η επιστολή γράφτηκε με πολύ συναισθηματικό και προσωπικό ύφος.

Μετά από 51 χρόνια εγώ και ο κ. Μαρίνης, καθοδηγούμενοι – μέσα στην άγνοιά μας – από το φάντασμα του Λούρου αναλάβαμε την υποχρέωση. Άξιζε όμως να γίνουν όλα αυτά;  Ποια είναι η αξία ενός αρχείου; Οι πληροφορίες που διατηρούνται σε αρχεία - σε αντίθεση με τα βιβλία και άλλες μορφές πολλαπλασιασμένων και ανακυκλωμένων δεδομένων στον σημερινό κόσμο - έχουν μια εξαιρετικά σημαντική πτυχή: τη μοναδικότητα και το αναντικατάστατο τους. Η απόλυτη πλειοψηφία του περιεχομένου των αρχείων αποτελείται από πρωτογενείς πηγές. Σε αντίθεση με τις δευτερογενείς πηγές - που συνήθως δημοσιεύονται σε κάποια μορφή - αυτές οι πηγές χαρακτηρίζονται από μοναδικότητα, δηλαδή υπάρχουν μόνο σε ένα ή περισσότερα αντίτυπα. Εξάλλου, η ανοικτή πρόσβαση στα αρχεία είναι ένας από τους πυλώνες της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Αρχεία που αναπτύχθηκε από το Διεθνές Συμβούλιο Αρχείων και εγκρίθηκε από την UNESCO το 2011. Εκεί, εξηγείται ο ρόλο των αρχειονόμων ως ειδικευμένων επαγγελματιών που φροντίζουν τα αρχεία και παρέχουν πρόσβαση σε αυτά. Το κλείσιμο της πύλης σε μια τέτοια μοναδική πηγή πληροφοριών, συχνά αποθηκευμένη σε ένα ενιαίο αρχείο, σημαίνει ότι κλείνουμε εντελώς την πρόσβαση σε αυτήν. Αυτό θα ήταν μια πολιτισμικά εγκληματική πράξη. Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ιδρύματος Λούρου είναι αφοσιωμένο στην αποφυγή μιας τέτοιας ενέργειας. Ως εκ τούτου, αναζητούμε χορηγίες προκειμένου να ψηφιοποιήσουμε το Αρχείο στο εγγύς μέλλον και να το καταστήσουμε προσβάσιμο στο κοινό. Το πρώτο βήμα, η ταξινόμηση, έγινε χάρι σε μια γενναιόδωρη χορηγία από το Πρόγραμμα Δράση/Culture/AΠ 245581/ 9-05- 2023 του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, για την οποία θερμά το ΔΣ του Ιδρύματος Λούρου το ευχαριστεί.